Argitalpenak

Hitzaurrea

Argitaratzailea

MUSIKA ENTZULEA. MUSIKA

• Musika mitoan

Musikak piztiak baretzen dituela diogularik hizkuntza arruntean, ohartuki edo oharkabean Orfeok jotzen zuen musikaz ari gara. Hark lira jotzen zuenean, hankak miazkatzera hurbiltzen zitzaizkion piztiak. Piztia eta animalia barez inguraturik irudikatu izan dute Orfeo, haren kantak elkarrekin entzuten.

Animalien oldarra baretzeaz gain, mundu fisikoaren legeak ere aldatzen zituen: harriak atzetik abiatzen zitzaizkion, kantu entzule, ibaiak gelditu egiten ziren eta iturrietara itzuli, hari entzuteko. Eta areago, haren eragina beste izaki mitikoenganaino iristen zen: itsas gizonen zelatan zeuden lamiak ere haren mendeko ziren. Lamien kantu erakargarriak ez zituen Argonautak bereganatu, Orfeoren kantua baitzuten lagun, lamiena baino askoz ederragoa.

Badakigu mitoak errealitatearen azalpen ez zientifikoak direla, esperientziaren haritik atereak. Mitoaren izaera poetikoan oinarritzen gara, eta animalien girotik gizakiarenera hedatzen dugu. Musikak giza piztia ere baretzen du. Narrazio mitikoak errealitatea «azaltzen» du, gizakiaren esperientziaren arabera, ziurrenik gizakia gizaki denetik. Eta azalpen horrek esaten digu musikak eragina duela zentzumenetan, eta gorputza eta arima inarrosten dituela. Musikak baretu egiten du, sentipenak piztu eta aldarazi, barne egoeran eragin, eta jokabidea ere aldarazten du. Greziarren eta erromatarren tradizio mitologikoan esaten denez, Orfeok musikaz baretzen omen zituen piztiak; liraren asmatzailetzat zeukaten hura. Orfeo garrantzitsua gertatzen zaio musikaren kultura eta antropologia aztertu nahi duenari.

• Musika denbora historikoaren barruan

Musikaren mitologiari buruzko ikuspegi honetan adierazten dugu animalia baretzen duela, Orfeoren kantuaren haritik. Alabaina, greziar eta erromatarren tradizioari judu eta kristauena gehitzen diogu. Bibliaren tradizioan, piztia lasaituen irudia, gizakiari eraso egin ez eta elkarren artean lasai dauden irudia, paradisuan agertzen da, lehen eoi hartan, Genesiko Eden hartan, eta bai halaber azken eoiak ekarriko duen paradisuan, mundu berrian, Apokalipsiaren arabera.

Tradizio biblikoan etorkizuneko eoi hori iragartzen zaigu, une eskatologikoa, non lehoia ardiarekin baita etzango. Baina irudi hori bera da munduan gaitza agertu baino lehenago agertzen zena. Eta irudi hori bera agertuko da zeru eta lur berrietan, izadira bakea datorrenean, gaitza galtzen denean.

Oraingo eoi honetan, ordea, hasiera eta amaiera mitikoaren bitarte historiko honetan, gure esperientziaren errealitatean bizi gara, eta animalien erresuman borroka eta heriotza dira nagusi, kate trofikoaren arabera, elkar suntsitzeko mailaketa bat eratuz. Eguneroko hizkuntzan diogunez, indartsuenaren legea adierazten dugu: arrain handiak txikia jaten du. Eta suntsitzailerik handiena gizakia da, piramidearen buruan jarria; planetako bizia suntsitzen du, piztiak piztien artean bezala egiten du borroka, eta gizakiarentzat ere piztia da: «Homo homini lupus»; gizakia otso da gizakiarentzat.

Haatik, badira bi une bakezko animalien artean, hasierako eta amaierako paradisuetatik kanpo. Bata da Noeren ontzikoa; espezie bakoitzeko bikote bana sartzen du bakean.

Bigarren unea musikaren unea da, Orfeo mitikoak eragindako edozein une. Musikak, nahiz gure historiaren denboran izan, gizakia gizakiarekin eta izadiarekin baketzen du. Eta hori orokorra da; badirudi musikak denbora historikoan denbora mitikoa sartzen duela, musika paradisu giroan gertatzen dela, eragin orfiko batekin. Eta musikak geure buruarekin baketzen gaitu, eta orobat bizitzarekin eta inguruarekin. Barkatu egiten dugu, elkarri barkatzen diogu eta barkatuak sentitzen gara. Gogora ditzagun musika entzuten egoten garenekoak, gehien maite ditugun pasarte horiek entzuten ditugunekoak.

• Musika eta kosmosaren egitura

Musikaren eragin baregarri hori ez da plazebo hutsa, sentipen atzigarri bat; zerbait sakonagoa da. Badirudi musikak izadiarekin bat egiten gaituela, kosmosaren egiturarekin elkartzen gaituela, eta hortik datorkio eraginkortasun hori. Unibertsoaren egituraren soinu-adierazpena da musika. Eta hortik pitagorikoengana gatoz, zenbakiaren ikuspegi mistikoa zuten haiengana. Ghykaren aipamen bat ekarriko dugu orain:

«Gehiago edo gutxiago, denek dakite gamako nota bakoitzak frekuentzia bereziak dituela, eta hortik datorkiela hartzen duten altuera; frekuentzia horiek zenbakien bidez adierazten dira. Bestalde, soinuek, musikarenak ez izanik ere, azter daitezke sigi-sagako serie batzuen bidez, «harmonikoen» bidez hain zuzen, «harmoniko» horiek osatzen baitute soinu oro».

«Pitagorikoek nota-tarteen azterketa matematikoan oinarritzen zuten hasieratik musikaren teoria, eta orobat nota horiei zegokien soken luzeraren azterketan, eta hortik proportzio bat ateratzen zuten (aritmetikoa, geometrikoa edo harmonikoa), azterketa bideratzeko; horregatik iruditzen zitzaien zenbakiak Kosmos ongi ordenatuaren armoniaren antzeko eta irudi zirela, eta eginkizun berbera zutela Arte osoan, eta Musikan bereziki».

Pitagoras baino bi mila urte geroago, hala zioen Leibnizek: «Aritmetika ezkutuaren erabileratik dator musika; eta musikari emanak ez daki zenbakiekin ari dela jokoan» (Goldbach-i gutuna, 1712ko apirilaren 17a). «Orain, Musikan zenbakiek duten funtzio zehatza erakutsi nahi diot irakurleari, edo, apalago arituz, gamen teoria azalduko diot, musika-armoniaren osagai ezinbestekoak baitira» (Ikus Matila C. Ghyka, Filosofía y mística del número, edit. Apóstrofe, Bartzelona, 1998, 245-246 or.

Unibertsoaren egitura matematikaz azal badaiteke, zenbakia da osagairik oinarrizkoena eta ezkutukoena. Zenbakia da unibertsoaren egituraren giltza, numeroak ahalbidetzen baitu hura. Zenbakiak continuum-a zatitu egiten du, aniztasuna zenbatu eta antolatzeko aukera ematen du.

Zenbakia da ordenaren gakoa, eta ordena da kaosetik irteteko bidea. Kaosean zenbakia sartzen denean, kaos izateari uzten dio; desordenaren formarik eta zenbakirik eza kantitate bihurtzen denean, era guztietako harreman matematikoak agertzen dira. Zenbakiak kaosa formateatzen du, eta kosmos bilakatzen.

Bada «Mathesis unibertsal» bat, egituraren jabe, munduaren ordena zuzentzen duen azken sarea, eta hura da forma plastiko eta soinuzkoen azken oinarria.

• Zenbakia eta soinua

Pitagorikoek agerian utzi zuten zenbakiaren eta musikaren arteko harremana. Zenbakiaren forma sentigarri eta entzungarria da soinua. Zenbakiak uzten du sortzen musika, hark ahalbidetzen baitu soinuen eta denboren antolamendua.

Soinuen aniztasun amaigabe baina antolagarritik abiatuta, soinuaren sintaxia jaiotzen da, eta hortik musika.

Beraz, musika zenbakiaren agerpen soinuzkoa da, zenbakiaren forma sentigarria, eta berebat matematikarena. Eta gauzen errealitaterik sakonenarekin egiten den lotura horrek eragiten digu musikazko ataraxia gozoa.

• Lan honetako musika

Musikaz, Hitzez eta Irudiz osaturiko lan honetako osagai bat da, beraz, musika, eta erritmoak eta melodiak erakusten digute adierazi ditugun ezaugarri horiek guztiak biltzen dituela.

HITZEN IRAKURLE. HITZA

• Hitz literarioa

Hemen dakargun musika kantuetatik dator, eta gehienetan testu poetikoez horniturik; hitza barruan daraman musika da. Eta hitzak, bere izaera linguistikoa dela eta, izendatzen ditugun errealitateekin lotzen gaitu zuzenean.

Alabaina, hitzek errealitatea agerrarazi bezainbat ezkutatzen dute, eta haiek hobeto ulertzeko metafora erabiltzen dugu, edo, hobeto esateko, sare metaforiko bat. Sare horretan metaforek elkar argitzen dute; saredura hori bere baitatik elikatzen da, bere buruaren erreferentzia etengabean; inoiz ixtera iristen ez den kupula baten antzeko da, arkuen giltza erabat zizelkaturik geratuko ez balitz bezala. Hitz substantiboak eta metafora argitzaileak dira arkitektura poetiko horren oinarri fin bezain erabat zehatzezinak.

Horretaz gain, izendatzen ditugun gauzekin etengabeko gatazkan bizi gara, hitzaren bidez ekartzean eta metaforaz ulertu nahi izatean beti iritsi ezinik geratzen baikara. Errealitatea, diskurtso literarioak izendatu eta kontatzen duen hori, jasanezina da, eta egokitzapen baten bidez soilik jasan eta bizi dezakegu. Egokitzapen prozesuetako bat mundu hori esaten diguten hitzen literaturizazioa da; hitzaren sormen metaforiko eta poetikoak adiskidetu egiten gaitu izendatzen ditugun errealitateekin, gure mundua egiten duten errealitate horiekin. Prozesu estetikoa da, ideologiaren prozesuaren ondoren datorrena; horrela, errealitatea zentzuz pentsa dezakegu, eta sentipenez onartu.

• Kantua, hitza, musika:

Musikari hitza eransten diogunean, kantuetan gertatzen den bezala, gure kosmos zatiarekin, gure lurralde «mundu» horrekin, sintonia indartsuagoa egiten dugu. Horrela, kantua hitzaren eta musikaren bidezko poetika bilakatzen da, norberaren bizitza kontatzeko bide, norberari gertatzen ari zaiona ezagutzeko poetika, existentziara eta bizitzara tentuz hurbiltzeko modu, bestela jasanezin eta onartezin gertatuko bailitzaiguke existentzia hori.

Kantuetan agertzen diren besteen kontakizunek fikzioa bizitzeko aukera ematen digute, besteen bizitza bizitzeko aukera, gure egiak zalantzan jartzeko aukera, gozamena, zoriona eta mundu berriak dastatzeko aukera.

Beraz, kantua, musikaren loturiko hitz poetikoari eta narratiboari esker, bien onuren biltzaile bihurtzen da, eta izadiaren eta kulturaren kosmosarekin lotuago sentiarazten gaitu.

IRUDIEI BEGIRA. IRUDIA

• Kosmosaren egituraren irudikapenak

Lehen entzungarri jo ditugun egitura kosmosarenak, orain ikusgarri joko ditugu. Egitura hori ikusgarri bihurtzen da irudi planoen bidez, bolumenezko formen bidez, margoez, dena zenbaki-harreman zehatzen arabera.

Egitura ikusgarri egiten da, humanizaturik, subjektuaren begiradak geometria-joera hartzen duelarik, hala kubismoan nola zenbait estilo espresionistatan.

Espresionismo abstraktuak kaotiko bihurtzen direnean eta forma geometriko oro bazter uzten dutela dirudienean, orduan ere egiturak agertu nahian nabaritzen dira ageriko desordenaren atzean.

Artearen zenbait osagaik aukera ematen digu arte hori ikur-poetikatzat hartzeko, gauzen barneko egitura agerian ipiniz.

• Irudi narratiboak eta giza mimesia

Irudi anitz diskurtso plastiko bilakatzen da, edo hautematearen estilizazio imajinatibo, hots, gauzen poetizazio. Horren haritik ekarri dugu liburu hauetara hainbat ilustrazio. Estilizazioaren tradizioaren argitan osaturiko ikuspegiak dira.

Irudi figuratiboak hitzen forma plastikoak dira. Eta antzez egoerak osatzen dituzten irudiak, berriz, narrazio plastikoak dira, hots, ikusi-forma narratiboak.

Eta gizakien bizimodutik ikasitakoa irudikatzean agertzen da formen antzez indarrik handiena.

Liburu hauetan bildutako irudiekin, lagun dituzten katuekin batera, bien artean nolabaiteko harreman gertukoa duten ikusi narrazioak eskaini nahi ditugu.

• Irudi ez figuratiboak: musika eta irudia Kandinskirengan

Askotan, irudi ez figuratibo askoren helburua izan liteke kantuen barnean dauden sentipenak agerraraztea, izan ere irudiak barne egoerekin loturik egon baitaitezke.

Eta, gainera, badira irudi figuratiboak, irudi abstraktuak, soinuak adierazi nahi dituztenak.

Kandinskik osagai plastikoen arteko harremanak eraikitzen ditu. Zenbait forma, marra eta kolore loturik daude soinuekin eta musikarekin, eta haien adierazle dira.

Kandinskirengan, beraren teoriaren arabera, kolore orbanen osaerak harreman koadro bat eraikitzen du, armoniaz eta kontrastez, musikan bezalaxe. Arteak berdinak dira elkarren artean, eta formak soilik bereizten ditu. Esate baterako, ikustekoa edo entzutekoa, bat egingo lirateke ikuslearen ariman, artelanaren sentipena sorraraziz, osotasunezko emaitza izango bailitzateke sinestesiaren printzipioaren arabera.

Printzipio horrek harremanak eta berdintasunak eraikitzen ditu zentzumen askotarikoetan oinarriturik, hala ikusmenean, nola entzumenean edo usaimen zein dastamen zein ukimenean. Koloreen eta soinuen arteko harremana kontuan izan gabe ezin da ulertu Kandinskiren lana. Harengan baturik daude pintura eta musika; koloreari musikaren eta sentipenaren ezaugarriak egozten dizkio; haren pinturan koloreen «akordeak» ageri dira. Kolorearen musikalitate hori kolore-orbanen bidez gauzatzen da, eta halaber arrasto eta marra ez figuratiboen bidez.

Haatik, ez figuratibo izate horrek badu arriskurik, dekorazio huts bilaka baitaiteke; beraz, kolorea eta forma ez dira aski artean, Kandinskiren ustez. Horregatik, koadroan irudirik agertzen ez denean, tituluak metafora bat eraikitzen du, batzuetan musikaren alorrean, eta horrek ematen dio lanari izaera artistikoa. Horrela, honako titulu hauek erabiltzen ditu, besteak beste: «Bat-batekoa», «Konposizioa», «Sonoritatea». Kandinskirengan «soinuzko kosmos» baten adierazpenak aurkituko ditugu.

Kandinskiren zenbait lan kanta batzuekin harremanetan jarri ditugunean, badirudi gutxi gorabehera aritu garela, artista horren kanon zehatzaren erabileratik urrun; hala ere, irakurle-ikuslearen iritziaren harian utzi dugu oinarrizko intuizioa: kolorearen eta soinuaren arteko harremana.

Kandinskik berak honelaxe adierazten du harreman orokor hori: «Ariman eragin bat sortzeko bitartekari bat da kolorea. Kolorea da tekla, begia mailu musika-jolea, arima, berriz, soka anitzeko pianoa, eta artista da eskua, tekla aukeratua joz giza arimari dardara eragiten diona.

Kantuetan musikaren eta hitzaren baturaren ahalmenari irudia gehitzen badiogu, liburu hauetan egin dugun antzera, eskuetan hartzen duen irakurleari erronka estetiko bat egiten zaio, eta ezin du atzera egin horren aurrean. Gertaera horrek musiken, hitzen eta irudien aurrean ipintzen du, eta hemendik haratagoko sintonia batera gonbidatzen du.